maandag, april 14, 2008

Harry Harlow en 'secure attachment'

Harry Harlow's experimenten bij babyaapjes zijn controversieel maar wel informatief. De boeken besteden meestal net zo veel aandacht aan de resultaten van de experimenten als aan de discussie of het verantwoord is om dit soort dingen met apen uit te halen. Gebruik van onderstaande video in een college levert in ieder geval gegarandeerd flink wat aahs en oohs op.

vrijdag, maart 07, 2008

Over Sigmund Freud (1856-1939)

Naar aanleiding van de 150e geboortedag van Sigmund Freud (6 mei 2006) schreef ik een stukje over hem voor het faculteitsblad Perscpectief dat in juni 2006 verscheen. Ik kan het blad online niet meer terugvinden en zet het daarom hieronder nog eens neer.


Schokkend simpel

Op dit moment zendt Veronica voor het vijfde achtereenvolgende jaar op primetime de serie “Temptation Island” uit, een programma dat draait om seks, (onderhuidse) spanningen, en conflicten. Sappige thema’s, waarvoor altijd wel een geïnteresseerd publiek is te vinden. Veel TV-programma’s proberen op die manier op onze preoccupaties in te spelen, waartoe ook religie, humor, en alledaagse beslommeringen behoren. Dat dit soort primitieve of zelfs ‘barbaarse’ elementen een belangrijke rol spelen in ons bestaan mag misschien heel voor de hand liggend klinken, maar dat komt alleen maar omdat onze samenleving met het idee doordrenkt is geraakt. We hebben dat te danken aan het werk van één man: Sigmund Freud. Freud is degene die ervoor heeft gezorgd dat we nooit meer neutraal naar een verspreking kunnen luisteren, of iets zomaar kunnen verliezen of vergeten. Om een voorbeeld te noemen (Freud bespreekt het zelf in Zur Psychopathologie des Alltagslebens): het op straat heen en weer lopen om een tegemoetkomende voetganger te ontwijken, waarbij de ander steeds zo uitwijkt dat je tegenover elkaar blijft staan (en wie gebeurt dit nou niet zo nu en dan?), dat is geen toeval maar een gemaskeerde uiting van een erotisch doel. Freud’s visie is schokkend simpel: al onze maniertjes en verontschuldigingen komen voort uit een en hetzelfde motief, namelijk het conflict tussen primitieve (seksuele) lusten en de wurgende rol van de maatschappij. Dat kan natuurlijk nooit goed gaan; gevolgen zijn volgens Freud dan ook onder andere kwalijke zaken als oorlog en religie.

Het klinkt bizar, eenvoudig, en verleidelijk, maar is het ook waar? Op die vraag is geen zinnig antwoord te geven. Freud baseerde zijn uitspraken op de cliënten die zijn praktijk bezochten, en op antropologische en archeologische studies. Kom daar vandaag de dag maar eens mee weg in de wereld van de wetenschap. Het grootste probleem is dat het vrijwel altijd om achteraf verklaringen van gedrag gaat, waarvan de waarheid niet te controleren is. Freud staat daar niet alleen in: ook moderne disciplines als evolutionaire psychologie en psychobiologie hebben eronder te lijden. Het bijzondere aan Freud is dat zijn ideeën zeer snel algemeen bekend en populair geworden zijn. Tot op de dag van vandaag geniet Freud daarom de twijfelachtige eer zo’n beetje de bekendste psycholoog te zijn bij het grote publiek—voor zover dat publiek in staat is om überhaupt meer dan één beroemde psycholoog te noemen.

Freud zal zelf ook wel een beetje overvallen zijn door zijn bekendheid. Elke biografie meldt dat hij pas het idee kreeg dat er iets speciaals aan de hand was toen hij op de boot naar Amerika een scheepsjongen een van zijn boeken zag lezen. Zelf raakte ik pas bewust van Freud’s bekendheid toen ik in het nummer Right Next Door to Hell van Guns n’ Roses de regel ‘Hell Freud might say that’s what I need’ hoorde.

Het aardige aan Freud is dat hij met zijn betrekkelijk eenvoudige model verbanden weet te leggen tussen de meest uiteenlopende zaken. Die verbanden zijn soms zo vergezocht dat het bijna lachwekkend wordt. Mijn favoriete voorbeeld is een kanjer van een voetnoot in Das Unbehagen der Kultur, waarin Freud omstandig uitlegt hoe de primitieve mens geleerd heeft om vuur onder controle te krijgen. De primitieve impuls was om het uit te plassen, wat op zichzelf een homoseksuele daad zou zijn aangezien omhoogschietende vlammen duidelijk fallisch van aard zijn. Het vuur de baas zijn staat dus gelijk aan het beheersen van de eigen driften. Dit geldt uiteraard alleen voor mannen, wat meteen de rol van de vrouw als ‘beschermer van het vuur’ verklaart. De verschillende anatomie van man en vrouw bepaalt zo in sterke mate hun lot (“Die Anatomie ist das Schicksal,” zegt Freud). Het vormt een sterk staaltje a-tot-z retoriek, maar de meedogenloos uitgewerkte redeneerlijn raakt altijd wel een gevoelige snaar (al werkt het hier meer op de lachspieren). Hans-Jürgen Eysenck noemt Freud “de grote verhaaltjesverteller”, en geef hem eens ongelijk. Je kunt dat echter zowel positief als negatief uitleggen. Freud’s betoog mag dan de wetenschappelijke voedingswaarde hebben van een bak popcorn, net als bij popcorn is er maar weinig waar je je makkelijker doorheen kunt bijten. En zodra het op is wil je meer.

In de wetenschappelijke psychologie genieten Freud’s theorieën weinig status. Beter nog is het eigenlijk om te concluderen dat Freud wel gewaardeerd wordt, maar verder vrijwel wordt genegeerd. Psychologen hadden en hebben een andere theoretische kijk op het functioneren van de mens. Wel is het leuk om te zien dat zo nu en dan een of meer hoekstenen uit Freud’s theorieën terugkomen in hedendaagse discussies. We zien Freud’s schaduw bijvoorbeeld in de discussie over de manier waarop ‘vergeten’ gebeurtenissen na jaren naar boven komen: gaat het hier om een repressiemechanisme of om rijke fantasie? Opeens komen neurowetenschappers met aanwijzingen voor het bestaan van een repressiemechanisme: precies zoals Freud het gewild zou hebben.

Psychoanalyse zal waarschijnlijk nooit populair worden in de psychologie, daarvoor staat het te ver af van het onderwerp van de wetenschappelijke psychologie. Freud’s bijdrage moet je dan ook niet bekijken in wetenschappelijk maar in maatschappelijk en sociaal opzicht. Psychologie mag dan wel veel te zeggen hebben over het hoe en waarom van ons gedrag, zodra we onszelf vragen stellen die er écht toe doen hebben we tenminste Freud om op terug te vallen.

dinsdag, februari 05, 2008

Sigmund Freud (1856-1939)

Om uiteenlopende redenen is Sigmund Freud in de volksmond de bekendste 'psycholoog'. Aanhalingstekens, want de wetenschappelijke psychologie heeft eigenlijk weinig tot niets met Freud te maken (gehad), en Freud beschouwde zichzelf ook helemaal niet als een psycholoog -- meer als een dokter. Toch spreekt de figuur tot de verbeelding. Op foto's staat Freud meestal als een chagrijnig man. Volgens zijn biograaf had hij simpel een hekel aan poseren voor een foto. Videobeelden laten zien dat Freud ook best wel kon lachen, maar er zijn maar weinig beelden te vinden. Hieronder staat een compilatie van alle videobeelden die er van Freud overgebleven zijn.