Sociale psychologie: de macht van anderen

Sociale psychologie is het onderdeel van de psychologie met de leukste en meest creatieve experimenten. Sommige daarvan zijn beroemd en/of berucht geworden, ook buiten de psychologie om. Milgram's experimenten naar gehoorzaamheid zijn daarvan een voorbeeld. Voor Milgram had Salomon Asch al gedemonstreerd hoe mensen onder druk van een groep iets anders kunnen beweren dan dat ze (duidelijk) zien. Asch experimenteerde met verschillende manieren waarop de groepsdruk een grotere of kleinere rol speelde in wat proefpersonen rapporteerden. Onderstaande video geeft een mooi overzicht van een aantal varianten.
Vraag: zou je je zelf zo laten misleiden in een psychologisch experiment, of zou je daar niet intrappen?

Clive Wearing: de man zonder geheugen

Een belangrijk onderdeel van de psychologie vormen individuele 'afwijkende' gevallen. Als het gaat om geheugen zijn dat zowel mensen met een uitzonderlijk goed geheugen (zoals eerder besproken) als mensen met meer of minder geheugenverlies. Anterogade amnesie (het vermogen om nieuwe herinneringen te vormen) is een vorm van geheugenverlies, waarvan een aantal gevallen uitgebreid in de literatuur worden beschreven. Een van die gevallen is Clive Wearing. Ik heb een stukje uit een BBC-documentaire geknipt waarin Clive's geheugenverlies goed naar voren komt.

Heeft angst invloed op onze tijdswaarneming?

Er zijn veel anekdotes over de manier waarop 'de tijd even leek stil te staan' op een bepaald heftig emotioneel moment (bijvoorbeeld tijdens een auto-ongeval). Omdat je mensen niet gecontroleerd in zo'n situatie kunt plaatsen is het best lastig om te onderzoeken of onze waarneming van tijd flexibel is, dat wil zeggen afhankelijk van bijvoorbeeld de hoeveelheid adrenaline in ons bloed (die komt vrij tijdens heftige momenten). Hier een video over een interessant experiment waarin het toch wordt geprobeerd. (Via CognitiveDaily).



De vraag is natuurlijk: wordt de waarneming van tijd in dit experiment op een goede manier gemeten? Zou het beter/accurater kunnen?

Mnemonic wizards: geheugenpsychologie goes extreme

Een stukje over de 'Memoriad', een jaarlijks evenement waar mensen strijden om het beste geheugen. Er komen tips langs van de experts over de manier waarop je verschillende strategieën kunt gebruiken om net zo goed te worden als zij. Elaboratie en het koppelen van informatie aan iets dat je persoonlijk al goed kent zijn daarbij het belangrijkst. In principe kan iedereen het leren.

Het FLMP-model van Massaro: deel 2

Een vervolg op deel 1. Ik was bezig met Massaro's FLMP (Fuzzy Logical Model of Perception) model, en het testen van dat model. Massaro voerde zijn experiment uit met 11 studenten als proefpersonen. In de resultaten wordt naar vier mogelijkheden gekeken: woorden die alleen met een e kunnen, alleen met een c, zowel met een e als met een c, of noch met een e noch met een c. In de grafiek hieronder heb ik de resultaten neergezet, waarbij ik een van de vier situaties heb weggelaten omdat die precies gelijk is aan de 'zowel c als e'-situatie.


In de grafiek staat op de y-as de 'kans op een e-respons', oftewel de kans dat iemand een e zegt te zien. Op de x-as staat hoe duidelijk er sprake was van een e in het getoonde woord (bij 1 stond er overduidelijk geen e, bij 6 overduidelijk wel).
De getekende verbindingslijnen zijn geen echte data van de studenten, het zijn uitkomsten uit een berekening. Het leuke is dat de berekening heel goed overeenkomt met de 'echte' uitkomsten. In het psychologieboek dat ik gebruik (John Anderson's Cognitive Psychology and its Implications) staat een formule afgedrukt. Voor een bepaalde stimuluswaarde (op de x-as) moet je daarmee de kans (op de y-as) kunnen berekenen. De formule is zo opgesteld dat de stimuluswaarde en de context los van elkaar beschouwd worden. Het gaat uit van de Bayesiaanse theorie van statistische inferentie (een pittig onderwerp). Ik noem dit alles omdat ik de nette grafiek die in het boek stond wilde namaken in Excel. Dat lukte voor geen meter, de curves weken sterk af van wat er uit zou moeten komen volgens het boek. Uiteindelijk heb ik het artikel van Massaro uit 1978 erbij gehaald. Het bleek dat Anderson op zich wel gelijk heeft met de formule, maar dat de zaken toch iets ingewikkelder liggen. In het model van Massaro wordt bijvoorbeeld onderscheid gemaakt tussen de context van een letter waarbij een woord wordt gevormd en context waarbij geen woord wordt gevormd (in Anderson's formule is er gewoon 1 variabele 'context'). Daarnaast heeft Massaro heel zorgvuldig precieze waarden gekozen voor elk van de zes 'stimuluswaarden'. Die moet je wel weten, anders kun je ze niet in de formule invullen (dat kiezen van waarden wordt ook wel 'model fitting' genoemd). Excel gaf me uiteindelijk de uitkomsten die ik zocht (en zo staan ze ook in het plaatje hierboven).
Al met al is me (niet voor het eerst) opgevallen dat Anderson soms erg kort door de bocht gaat, en dat het de moeite waard is om gegeven formules eens door te rekenen.

Het FLMP-model van Massaro: deel 1

Waarneming, via welk zintuig dan ook, is een erg ingewikkeld onderwerp. Het grootste probleem is niet dat we kunnen waarnemen dat er iets is, maar dat we ook nog vaak weten wat we zien. Psychologen hebben in hun experimenten de werkelijkheid zo veel mogelijk uitgekleed zodat de reactie op kleine verschillen in waarneming kunnen worden onderzocht. In de jaren 70 kwam uit zo'n experiment het word superiority effect aan het licht: je herkent een letter makkelijker (sneller) als het onderdeel uitmaakt van een woord dan wanneer het een losse letter is. De n in 'hond' herken je dus sneller dan alleen maar een n. Eigenlijk is dat best vreemd, want als er meer letters te zien zijn moeten je hersenen ook meer letters verwerken. Je zou dus verwachten dat een enkele letter herkennen sneller gaat dan meer letters. Maar dat is dus niet zo. De letters om die ene letter heen vormen als het ware een betekenisvolle context. Die context geeft zoveel toegevoegde waarde dat je de letter sneller herkent. Als de context samen met de letter geen betekenisvol woord vormen (bijvoorbeeld 'kxnq') dan herken je de letter ook niet sneller dan als hij losstaat.
Dit zijn allemaal observaties. Het wordt interessant als we op zoek gaan naar het mechanisme. Een van de vragen die je kunt stellen is: hoe verwerk je de letter en zijn context: als een geheel, los van elkaar, of op nog een andere manier? De psycholoog Dominic Massaro beweerde dat we de letter en zijn context los van elkaar verwerken. Beide geven afzonderlijk informatie over de letter die we zien. De combinatie van de twee beïnvloedt onze uiteindelijke keuze.
Om Massaro's hypothese te testen moet je letters in allerlei verschillende woordcombinaties laten herkennen, en verschillen in reactietijd bestuderen. Dat is zo'n beetje de opzet van een van Massaro's experimenten, waarbij hij stimuli gebruikte als onderstaande.

De taak is heel eenvoudig: er staat in elk woord ofwel een c ofwel een e. Aan jou de taak om te zeggen welke letter je ziet. Linksboven zie je woorden die alleen met een e een goed woord vormen (dus 'edit' maar niet 'cdit'). Linksonder staan woorden die alleen met een c kunnen. Rechtsboven staan woorden die zowel met een e als met een c een goed woord vormen ('talk' en 'tale'), en rechtsonder woorden die geen goed woord vormen met een e of een c. Binnen elke kolom staat de e of c op een andere positie, vooraan bij 'edit' en achteraan bij 'pane'. Van boven naar onder in elke kolom zie je de afgebeelde c in elk woord langzaam in een e veranderen. De afgebeelde woorden in het plaatje geven dus zowel 'bewijs' voor een c of e op zichzelf als vanuit de context waarin die c of e worden afgebeeld. Je kunt je wel voorstellen dat als een letter sterk op een e lijkt hij sneller als e wordt herkend, maar wat zal de invloed van de context waarin de letter staat zijn? Het aardige is dat Massaro hierover een vrij nauwkeurige voorspelling kon doen, omdat hij uitging van de aanname dat letter en context onafhankelijk van elkaar worden verwerkt. Meer over de voorspelde uitkomsten in deel 2.

Het Barnum effect

Hoe goed is een persoonlijkheidstest? Er zijn verschillende manieren om daar achter te komen, bijvoorbeeld of de test een goede voorspeller is van prestaties. Een factor die niet goed blijkt te werken is de opinie van degene die de test heeft gemaakt. Dat fenomeen wordt ook wel het Barnum effect genoemd (naar P.T. Barnum's uitspraak "There's a sucker born every minute."), of 'testimonial validity'. In mijn tekstboek wordt het fenomeen besproken tot en met de vijfde editie, maar in latere edities is het verdwenen. En dat terwijl handlezers en astrologen er zo gretig gebruik van maken. Derren Brown demonstreert hier hoe het werkt.

John Bowlby: attachmenttheorie

Derren Brown: toegepaste psychologie en 'mind tricks'

Derren Brown gebruikt psychologische technieken en goochelarij om plezierige en vaak onbegrijpelijk knappe truuks uit te halen. In dit fragment gebruikt hij een techniek die 'unconscious priming' wordt genoemd. Zoals altijd bij dit soort truuks is het eindresultaat een beetje gênant voor de 'slachtoffers'. Zou je zo'n techniek als 'unconscious priming' kunnen gebruiken om stiekem het gedrag van mensen te beïnvloeden, bijvoorbeeld als je wil dat mensen ergens niet roken?

'Your wonderful brain'

Bill Nye ('the science guy') laat een paar visuele illusies zien.
1) Wat zeggen zulke kunstmatige illusies over normale waarneming?
2) Zijn er ook illusies voor de andere zintuigen?
3) Betekent het zien van een illusie dat de hersenen een fout maken?

B.F. Skinner 'shapet' een duif

Via een bijzonder eenvoudige beloningstechniek lukt het de gedragstechnoloog Skinner om een duif een pirouette te laten maken. Geldt dit principe ook voor mensen?

Hero Rats

Een interessante korte docu over het opsporen van mijnen: door middel van speciaal getrainde ratten. In het filmpje wordt gesproken over 'the Pavlovian method', maar dat is onjuist. Wat moet het wel zijn?